قرص اورژانسی چیست؟ موارد استفاده از قرص اورژانسی

راهنمای کامل برای آشنایی با قرص اورژانسی پیشگیری از بارداری

بارداری ناخواسته یکی از نگرانی‌های مهم بسیاری از زنان و زوج‌ها در سراسر جهان است، به‌ویژه در مواقعی که رابطه جنسی محافظت‌نشده‌ای رخ داده یا روش‌های معمول پیشگیری مانند کاندوم دچار نقص شده‌اند. در چنین شرایطی، داشتن اطلاعات دقیق و به‌موقع درباره «قرص‌های اورژانسی جلوگیری از بارداری» می‌تواند تصمیم‌گیری سریع و آگاهانه را ممکن سازد و از بروز پیامدهای ناخواسته جلوگیری کند. این قرص‌ها که در اصطلاح عمومی به عنوان قرص صبح‌روز-بعد نیز شناخته می‌شوند، یکی از ابزارهای مؤثر در کنترل باروری به شمار می‌آیند که در مواقع اضطراری می‌توانند از بارداری پیشگیری کنند.

در دنیای امروز که اطلاعات گوناگون و گاهی متضاد به‌راحتی در دسترس قرار می‌گیرد، تشخیص درست‌ترین گزینه و نحوه استفاده صحیح از داروهای اورژانسی، اهمیت زیادی دارد. بسیاری از افراد سؤالاتی در ذهن دارند مانند: «کدام نوع قرص اورژانسی مناسب‌تر است؟»، «آیا این قرص‌ها بی‌خطر هستند؟»، «تا چند ساعت بعد از رابطه می‌توان از آن‌ها استفاده کرد؟» و یا «تفاوت بین انواع قرص‌های اورژانسی چیست؟». پاسخ به این پرسش‌ها نه‌تنها موجب آرامش خاطر می‌شود بلکه کمک می‌کند تا استفاده از این روش با آگاهی کامل و در زمان مناسب انجام شود.

قرص‌های اورژانسی جلوگیری از بارداری در دسته‌بندی داروهای ضدبارداری قرار می‌گیرند اما تفاوت اساسی آن‌ها با قرص‌های پیشگیری روزانه این است که تنها در شرایط اضطراری و به صورت کوتاه‌مدت استفاده می‌شوند. این قرص‌ها نباید به عنوان جایگزین دائمی روش‌های پیشگیری معمول مانند قرص‌های روزانه، آی‌یودی یا کاندوم در نظر گرفته شوند. با این حال، زمانی که هیچ روش محافظتی دیگری در دسترس نبوده یا روش مورد استفاده با شکست مواجه شده است، این داروها می‌توانند آخرین راه حل مؤثر برای پیشگیری از بارداری باشند.

نکته مهمی که نباید فراموش شود این است که قرص‌های اورژانسی تنها تا مدت محدودی پس از رابطه جنسی مؤثر هستند، و اثربخشی آن‌ها با گذشت زمان کاهش می‌یابد. بنابراین، شناخت دقیق انواع این قرص‌ها، زمان مناسب برای مصرف آن‌ها، تفاوت‌های موجود بین برندها و ترکیبات دارویی‌شان، اهمیت بالایی دارد. همچنین برخی از این قرص‌ها تنها حاوی هورمون لوونورژسترل هستند، در حالی که برخی دیگر ترکیبات ترکیبی دارند که عملکرد متفاوتی در بدن ایجاد می‌کنند.

قرص اورژانسی چیست و چه زمانی باید از آن استفاده کرد؟

قرص اورژانسی جلوگیری از بارداری (Emergency Contraceptive Pill) دارویی است که برای پیشگیری از بارداری پس از یک رابطه جنسی محافظت‌نشده یا در صورت شکست روش‌های معمول پیشگیری (مانند پاره شدن کاندوم یا فراموشی مصرف قرص‌های روزانه) استفاده می‌شود. این دارو تنها در موقعیت‌های اضطراری تجویز می‌شود و نباید به‌عنوان جایگزینی برای روش‌های پیشگیری منظم مورد استفاده قرار گیرد.

این قرص‌ها معمولاً در دو نوع اصلی در بازار وجود دارند:

1. قرص‌های حاوی لوونورژسترل (Levonorgestrel): که باید حداکثر تا ۷۲ ساعت پس از رابطه محافظت‌نشده مصرف شوند.
2. قرص‌های حاوی اولی‌پریستال استات (Ulipristal Acetate): که می‌توانند تا ۱۲۰ ساعت (۵ روز) پس از رابطه استفاده شوند، اما هرچه زودتر مصرف شوند، اثر بیشتری دارند.

قرص‌های اورژانسی با جلوگیری از تخمک‌گذاری یا تغییر در محیط رحم و مخاط دهانه رحم عمل می‌کنند تا از لقاح و لانه‌گزینی جلوگیری کنند. آن‌ها تأثیری بر جنین شکل‌گرفته ندارند و داروی سقط جنین محسوب نمی‌شوند.

تفاوت مهم بین این قرص‌ها و قرص‌های پیشگیری روزانه در نحوه و زمان استفاده آن‌هاست.
قرص‌های روزانه باید به‌طور مداوم و منظم استفاده شوند تا از بارداری پیشگیری کنند، در حالی‌که قرص‌های اورژانسی فقط در مواقع خاص و تا مدت زمان محدودی پس از رابطه محافظت‌نشده مؤثر هستند. استفاده مکرر از قرص‌های اورژانسی نه‌تنها ممکن است اثربخشی را کاهش دهد، بلکه می‌تواند نظم قاعدگی را نیز بر هم بزند.

بنابراین، بهترین زمان برای استفاده از قرص اورژانسی، در سریع‌ترین زمان ممکن پس از رابطه جنسی محافظت‌نشده است؛ به‌ویژه در ۲۴ ساعت اول، که میزان موفقیت آن در پیشگیری از بارداری بسیار بالاست. هر چه زمان بیشتری بگذرد، شانس موفقیت دارو کمتر می‌شود.

انواع قرص‌های اورژانسی موجود در دنیا (اروپا، آمریکا و توصیه‌های سازمان جهانی بهداشت)

قرص‌های اورژانسی جلوگیری از بارداری در سراسر دنیا در قالب‌های مختلفی ارائه می‌شوند و بسته به قوانین هر کشور، برخی از آن‌ها با نسخه و برخی بدون نسخه قابل تهیه هستند. سازمان جهانی بهداشت (WHO) و نهادهای دارویی معتبر مانند FDA در ایالات متحده یا EMA در اتحادیه اروپا، هرکدام استانداردهایی برای استفاده و توزیع این داروها دارند. این قرص‌ها عمدتاً بر اساس ماده مؤثره فعال به سه دسته اصلی تقسیم می‌شوند:

۱. قرص‌های حاوی لوونورژسترول (Levonorgestrel – LNG)

لوونورژسترول رایج‌ترین و در دسترس‌ترین نوع داروی اورژانسی در سراسر جهان است. این دارو نوعی پروژستین مصنوعی است که با مهار تخمک‌گذاری و تأثیر بر پوشش داخلی رحم، از بارداری جلوگیری می‌کند. این دارو می‌تواند به دو صورت مصرف شود:

• تک‌دوز: حاوی ۱.۵ میلی‌گرم لوونورژسترول در یک قرص واحد.
• دوز دوبل: شامل دو قرص ۰.۷۵ میلی‌گرمی که با فاصله ۱۲ ساعت یا همزمان مصرف می‌شوند.

زمان مصرف مؤثر: حداکثر تا ۷۲ ساعت (۳ روز) پس از رابطه جنسی محافظت‌نشده؛ با این حال، اثربخشی در ۲۴ ساعت اول بسیار بالاتر است.

برندهای معروف جهانی:

• Plan B One-Step (آمریکا)
• Take Action (آمریکا)
• Postinor (اروپا و آسیا)
• NorLevo (اروپا)

دسترسی: در بسیاری از کشورها بدون نیاز به نسخه پزشک عرضه می‌شود.

۲. قرص‌های حاوی اولیپریستال استات (Ulipristal Acetate – UPA)

اولیپریستال استات، دارویی با مکانیسمی متفاوت است که به عنوان یک آنتاگونیست گیرنده پروژسترون عمل می‌کند. این دارو با تأخیر در تخمک‌گذاری حتی در آستانه آن، از بارداری جلوگیری می‌کند و نسبت به لوونورژسترول در تأخیر تخمک‌گذاری اثربخشی بالاتری دارد.

زمان مصرف مؤثر: تا ۵ روز (۱۲۰ ساعت) پس از رابطه جنسی محافظت‌نشده، بدون افت شدید در اثربخشی نسبت به لوونورژسترول.

برندهای شناخته‌شده:

• ellaOne (اتحادیه اروپا)
• ella (ایالات متحده)

دسترسی:

• در اروپا، ellaOne به طور گسترده بدون نسخه پزشک در داروخانه‌ها عرضه می‌شود.
• در آمریکا، ella تنها با نسخه پزشک قابل‌تهیه است.

ویژگی خاص: تأثیر این دارو حتی در روزهای نزدیک به تخمک‌گذاری حفظ می‌شود، درحالی‌که اثربخشی لوونورژسترول در آن بازه کاهش می‌یابد.

۳. قرص‌های ترکیبی ضدبارداری با دوز بالا – روش Yuzpe

روش Yuzpe از قرص‌های ترکیبی پیشگیری از بارداری (حاوی استروژن و پروژستین) با دوز بالا استفاده می‌کند و در مواردی که دسترسی به داروهای اختصاصی اورژانسی وجود ندارد، می‌تواند به‌عنوان یک راهکار جایگزین مورد استفاده قرار گیرد.

نحوه مصرف: معمولاً دو دوز بافاصله ۱۲ ساعت از ترکیب ۱۰۰ میکروگرم اتینیل استرادیول و ۰.۵ میلی‌گرم لوونورژسترول مصرف می‌شود.

اثربخشی: کمتر از داروهای اختصاصی اورژانسی (LNG و UPA) و عوارض جانبی آن نظیر تهوع و استفراغ بیشتر است.

جدول کامل انواع قرص‌های اورژانسی موجود در ایران (برندها، دوزها و تولیدکنندگان)

در ایران نیز مانند بسیاری از کشورهای دیگر، قرص‌های اورژانسی پیشگیری از بارداری در دسترس هستند و بیشتر آن‌ها بر پایه ماده مؤثره لوونورژسترول (LNG) تولید می‌شوند. این داروها معمولاً در دو شکل دوز دوبل (۰.۷۵ میلی‌گرم × ۲ عدد) و تک‌دوز (۱.۵ میلی‌گرم) عرضه می‌شوند. در جدول زیر، اطلاعات کامل و دقیق مربوط به برندهای ایرانی و وارداتی قرص‌های اورژانسی را مشاهده می‌کنید:

نکات مهم:

• تمامی برندهای فوق حاوی لوونورژسترول هستند و در حال حاضر گزینه‌ی اول در نسخه‌نویسی اورژانسی در داروخانه‌های کشور محسوب می‌شوند.
• داروی اولیپریستال استات (ellaOne) هنوز به‌طور رسمی در بازار دارویی ایران وارد نشده است.
• دسترسی به قرص‌های اورژانسی در ایران نیازمند نسخه پزشک است، اگرچه در برخی موارد داروسازان با توجه به شرایط اضطراری، راهنمایی‌های لازم را ارائه می‌دهند.
• تفاوت اصلی بین برندها بیشتر به شرکت تولیدکننده، قیمت، کیفیت بسته‌بندی و دسترسی در بازار بستگی دارد و اثربخشی

دارویی آن‌ها تقریباً یکسان است.

تفاوت قرص اورژانسی ۰.۷۵ و ۱.۵ میلی‌گرمی چیست؟

قرص‌های اورژانسی جلوگیری از بارداری حاوی ماده مؤثره لوونورژسترول (Levonorgestrel) به دو شکل رایج در بازار دارویی ایران و جهان عرضه می‌شوند:

دوز دوبل: دو عدد قرص ۰.۷۵ میلی‌گرمی که باید با فاصله ۱۲ ساعت از یکدیگر مصرف شوند.

دوز تک‌مرحله‌ای: یک قرص ۱.۵ میلی‌گرمی که در یک نوبت واحد مصرف می‌شود.

اگرچه هر دو فرم دارای میزان ماده فعال برابر (در مجموع ۱.۵ میلی‌گرم) هستند و در نهایت عملکرد مشابهی برای جلوگیری از بارداری دارند، اما تفاوت‌هایی مهم از نظر راحتی مصرف، اثربخشی عملی و احتمال خطای مصرفی بین این دو وجود دارد:

🔹 سهولت مصرف:

قرص ۱.۵ میلی‌گرمی تنها در یک نوبت مصرف می‌شود؛ بنابراین نیاز به برنامه‌ریزی برای مصرف نوبت دوم ندارد و برای بسیاری از کاربران، خصوصاً در شرایط اضطراری یا پرتنش، گزینه‌ای ساده‌تر و کم‌استرس‌تر به شمار می‌رود.

🔹 کاهش احتمال فراموشی:

در دوز دوبل، اگر کاربر نوبت دوم را فراموش کند یا با تأخیر مصرف کند، اثربخشی دارو به‌طور محسوسی کاهش می‌یابد. این در حالی است که با مصرف قرص تک‌مرحله‌ای، این خطر به‌طور کامل حذف می‌شود و مصرف‌کننده تنها یک تصمیم برای مصرف به‌موقع نیاز دارد.

🔹 جذب و اثربخشی بهتر:

مطالعات نشان داده‌اند که دوز ۱.۵ میلی‌گرمی با پروفایل جذب یکنواخت‌تر و پایدارتر عمل می‌کند و در بسیاری از منابع معتبر، به‌ویژه راهنمایی‌های WHO و FDA، به‌عنوان فرم ترجیحی معرفی شده است.

قرص‌های اورژانسی بر پایه لوونورژسترول (LNG): عملکرد و برندها

قرص‌های اورژانسی حاوی لوونورژسترول (Levonorgestrel) یکی از رایج‌ترین و قابل‌دسترس‌ترین انواع داروهای پیشگیری اضطراری از بارداری در دنیا هستند. این قرص‌ها، به‌ویژه به دلیل ایمنی بالا، اثربخشی مطلوب و تجربه گسترده در مصرف، مورد تأیید سازمان جهانی بهداشت (WHO)، سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) و بسیاری از نهادهای دارویی معتبر قرار گرفته‌اند. در ایران نیز اغلب برندهای داروی اورژانسی از همین نوع هستند.

مکانیسم اثر لوونورژسترول در پیشگیری از بارداری

لوونورژسترول نوعی پروژستین سنتتیک است که عملکرد اصلی آن جلوگیری از تخمک‌گذاری (Ovulation) و ایجاد تغییراتی در محیط داخلی رحم و سرویکس است که مانع از باروری می‌شود. مکانیسم‌های اصلی آن عبارت‌اند از:

1. مهار یا تأخیر در تخمک‌گذاری:
   اگر این دارو پیش از وقوع تخمک‌گذاری مصرف شود، با مهار ترشح LH (هورمون لوتئینی‌کننده)، از آزاد شدن تخمک جلوگیری می‌کند. این مرحله، مهم‌ترین و مؤثرترین بخش عملکرد لوونورژسترول است.
2. افزایش غلظت مخاط دهانه رحم (سرویکس):
   مخاط دهانه رحم غلیظ‌تر می‌شود و حرکت اسپرم‌ها را به سمت رحم و لوله‌های فالوپ محدود می‌کند. این مکانیسم باعث کاهش احتمال رسیدن اسپرم به تخمک می‌شود.
3. ایجاد اختلال در لانه‌گزینی (در صورت عدم وقوع لقاح):
   اگرچه نقش این مکانیسم هنوز محل بحث است و قطعی نیست، اما برخی منابع اشاره دارند که لوونورژسترول می‌تواند تأثیراتی بر آندومتر (لایه داخلی رحم) داشته باشد که لانه‌گزینی را دشوار می‌کند.

نکته مهم: لوونورژسترول داروی سقط جنین نیست و اگر تخمک‌گذاری انجام و لقاح و لانه‌گزینی رخ داده باشد، این دارو اثری بر روند بارداری نخواهد داشت.

برندهای معروف قرص‌های لوونورژسترول در ایران

در حال حاضر سه برند اصلی ایرانی قرص اورژانسی بر پایه لوونورژسترول در بازار دارویی کشور فعال هستند:

هر سه برند دارای فرم‌های دوز دوبل (۰.۷۵ میلی‌گرمی) و تک‌مرحله‌ای (۱.۵ میلی‌گرمی) هستند و از نظر عملکرد و اثربخشی دارویی، تفاوت معناداری بین آن‌ها وجود ندارد. انتخاب بین آن‌ها معمولاً بر اساس در دسترس بودن در داروخانه و سلیقه داروساز یا مصرف‌کننده انجام می‌شود.

نمونه‌های جهانی برندهای لوونورژسترول

در بازار جهانی نیز برندهای متعددی بر پایه همین ماده فعال وجود دارند که در بسیاری از کشورها بدون نیاز به نسخه پزشک قابل تهیه هستند. معروف‌ترین این برندها عبارت‌اند از:

این برندها نیز عمدتاً به صورت تک‌دوز ۱.۵ میلی‌گرمی عرضه می‌شوند و سهولت مصرف آن‌ها یکی از عوامل محبوبیتشان در بازار جهانی است.

قرص اورژانسی ella (اولیپریستال)

گزینه پیشرفته‌تر برای مصرف‌کنندگان اروپایی

معرفی کلی داروی ella

قرص اورژانسی ella که ماده مؤثره‌ی اصلی آن اولیپریستال استات (Ulipristal Acetate) است، یکی از پیشرفته‌ترین داروهای جلوگیری اضطراری از بارداری در بازار اروپاست. این دارو با تأیید سازمان دارویی اروپا (EMA) و همچنین سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA)، به‌عنوان یک جایگزین قوی‌تر و مؤثرتر نسبت به قرص‌های بر پایه لوونورژسترول شناخته می‌شود. قرص ella در دوز تک‌مرحله‌ای ۳۰ میلی‌گرم اولیپریستال عرضه می‌شود و در اکثر کشورهای اروپایی بدون نسخه پزشک قابل تهیه است.

نحوه اثر اولیپریستال استات

مکانیسم عملکرد اولیپریستال با لوونورژسترول تفاوت قابل توجهی دارد. اولیپریستال نوعی آنتاگونیست گیرنده پروژسترون است که با تأخیر در تخمک‌گذاری حتی در مرحله‌ای که لوونورژسترول دیگر اثری ندارد، مانع آزاد شدن تخمک می‌شود. این دارو به‌ویژه در روزهای نزدیک به تخمک‌گذاری که ریسک بارداری بالاتر است، اثربخشی بهتری نسبت به لوونورژسترول دارد. همچنین تأثیر آن بر محیط اندومتر و مهار لانه‌گزینی نیز در مطالعات مختلف مطرح شده است.

امکان مصرف تا ۵ روز پس از رابطه جنسی

یکی از بزرگ‌ترین مزایای قرص ella نسبت به سایر انواع قرص اورژانسی، پنجره زمانی وسیع‌تر برای مصرف است. در حالی‌که قرص‌های لوونورژسترول باید حداکثر تا ۷۲ ساعت (۳ روز) پس از رابطه مصرف شوند، اولیپریستال تا ۱۲۰ ساعت (۵ روز) پس از رابطه محافظت‌نشده نیز مؤثر است. این ویژگی به زنان کمک می‌کند حتی در صورتی که بلافاصله به دارو دسترسی نداشته باشند، همچنان شانس پیشگیری موفقیت‌آمیز را داشته باشند.

مقایسه با قرص‌های لوونورژسترول از نظر اثربخشی
مطالعات متعددی نشان داده‌اند که اولیپریستال در پیشگیری از بارداری ناخواسته، به‌ویژه در شرایطی که مصرف دارو در بازه ۴۸ تا ۷۲ ساعت پس از رابطه انجام شود، موفق‌تر از لوونورژسترول عمل می‌کند. همچنین اثربخشی این دارو در زنان با شاخص توده بدنی (BMI) بالاتر نیز بیشتر حفظ می‌شود؛ در حالی‌که لوونورژسترول در زنان با اضافه‌وزن، کارایی کمتری دارد. به همین دلیل، بسیاری از مراکز بهداشت اروپایی قرص ella را به‌عنوان گزینه اول در پیشگیری اضطراری پیشنهاد می‌کنند.

وضعیت دسترسی در بازار دارویی اروپا و آمریکا

در اتحادیه اروپا، برند تجاری ellaOne به‌صورت بدون نسخه در داروخانه‌ها موجود است و با استقبال خوبی از سوی مصرف‌کنندگان روبه‌رو شده است. در ایالات متحده، این دارو با نام تجاری ella عرضه می‌شود ولی فقط با نسخه پزشک در دسترس است. این تفاوت در سطح دسترسی بیشتر به سیاست‌های دارویی کشورها مربوط می‌شود تا جنبه‌های علمی محصول.

قرص‌های ضدبارداری ترکیبی به‌عنوان قرص اورژانسی: روش Yuzpe

معرفی روش Yuzpe

روش Yuzpe یکی از قدیمی‌ترین و شناخته‌شده‌ترین شیوه‌های استفاده از قرص‌های ترکیبی ضدبارداری به‌عنوان پیشگیری اضطراری از بارداری است. این روش در دهه ۱۹۷۰ توسط دکتر آلبرت یوزپی معرفی شد و همچنان در مواقعی که قرص اورژانسی اختصاصی مانند لوونورژسترول یا اولیپریستال در دسترس نیستند، به‌عنوان جایگزین مؤثر در برخی دستورالعمل‌های بالینی مورد تأیید قرار دارد. در این روش، از قرص‌های ضدبارداری خوراکی معمولی که ترکیبی از اتینیل استرادیول (یک نوع استروژن) و لوونورژسترول (یک نوع پروژستین) هستند، با دوز بالا و به‌صورت اورژانسی استفاده می‌شود.

نحوه استفاده از قرص‌های ترکیبی در روش Yuzpe

برای اجرای صحیح روش Yuzpe، لازم است دو دوز از قرص‌های ترکیبی استفاده شود. دوز اول باید در فاصله‌ی حداکثر ۷۲ ساعت پس از رابطه محافظت‌نشده مصرف شود و دوز دوم با فاصله‌ی ۱۲ ساعت بعد از دوز اول. ترکیب دارویی مورد نظر باید حاوی مجموعاً 100 میکروگرم اتینیل استرادیول و 0.  میلی‌گرم لوونورژسترول در هر دوز باشد.

برای مثال، اگر قرص ضدبارداری مورد استفاده حاوی 30 میکروگرم اتینیل استرادیول و 150 میکروگرم لوونورژسترول باشد، برای هر دوز باید ۴ قرص مصرف شود تا به دوز مورد نظر برسد. بنابراین، مجموعاً ۸ قرص در دو نوبت باید استفاده شود. البته لازم است که پیش از مصرف، دوز دقیق داروی موجود بررسی شود تا مصرف بیش از حد یا کمتر از مقدار مورد نیاز صورت نگیرد.

مزایا و معایب روش Yuzpe

مزیت اصلی این روش، دسترس‌پذیری بالای آن در شرایط اضطراری است. در بسیاری از مناطق یا شرایطی که امکان تهیه قرص اورژانسی اختصاصی وجود ندارد، روش Yuzpe می‌تواند راهکاری موقتی و قابل اجرا باشد. اما در مقابل، این روش عوارض جانبی بیشتری به‌ویژه در زمینه‌ی تهوع و استفراغ ایجاد می‌کند. به همین دلیل، امروزه استفاده از آن تنها زمانی توصیه می‌شود که داروهای اختصاصی در دسترس نباشند.

میزان اثربخشی روش Yuzpe

بر اساس مطالعات مختلف، روش Yuzpe دارای اثربخشی پایین‌تری نسبت به قرص‌های اورژانسی مدرن (مانند لوونورژسترول و اولیپریستال) است. احتمال بارداری ناخواسته در استفاده از این روش در مقایسه با سایر گزینه‌ها بیشتر است. با این حال، در صورت استفاده صحیح و به‌موقع، همچنان می‌تواند تا حدود ۷۵٪ از بارداری‌های ناخواسته را پیشگیری کند.

توصیه‌های تکمیلی در مصرف Yuzpe

در صورت استفاده از روش Yuzpe، توصیه می‌شود که بیمار همزمان از داروی ضدتهوع (مانند متوکلوپرامید یا دمیترون) نیز استفاده کند تا احتمال استفراغ کاهش یابد و جذب دارو مختل نشود. همچنین اگر ظرف دو ساعت پس از مصرف دارو، استفراغ اتفاق افتاد، باید همان دوز مجدداً مصرف شود. این نکته در اثربخشی نهایی بسیار حائز اهمیت است.

آیا قرص اورژانسی برای استفاده مکرر مناسب است؟

هشدار نسبت به مصرف مکرر قرص اورژانسی

قرص‌های اورژانسی جلوگیری از بارداری برای استفاده گهگاهی و اضطراری طراحی شده‌اند، نه برای مصرف مداوم یا جایگزینی روش‌های پیشگیری روزانه. استفاده مکرر از این داروها – به‌ویژه در یک چرخه قاعدگی یا در فواصل زمانی کوتاه – می‌تواند نه‌تنها اثربخشی آن‌ها را کاهش دهد، بلکه به بدن نیز آسیب‌هایی وارد کند. سازمان جهانی بهداشت و راهنماهای دارویی معتبر، همگی مصرف مکرر قرص‌های اورژانسی را توصیه نمی‌کنند و بر جایگزینی آن با روش‌های پایدارتر پیشگیری تأکید دارند.

اثر بر چرخه قاعدگی و هورمون‌ها

مصرف پی‌درپی قرص‌های اورژانسی می‌تواند نظم طبیعی چرخه قاعدگی را مختل کند. به‌عنوان مثال، ممکن است باعث تاخیر در قاعدگی، لکه‌بینی نامنظم یا خونریزی‌های غیرمنتظره شود. این اختلالات می‌توانند اضطراب و سردرگمی برای فرد ایجاد کنند، به‌ویژه زمانی که منتظر نشانه‌های بارداری یا شروع قاعدگی است. به‌علاوه، تغییرات مکرر در سطح هورمون‌ها ممکن است بر سلامت عمومی فرد در بلندمدت تأثیر منفی داشته باشد.

کاهش اثربخشی در استفاده مکرر

با وجود اینکه قرص‌های اورژانسی مانند لوونورژسترول یا اولیپریستال در دوز توصیه‌شده اثربخشی خوبی دارند، اما استفاده مکرر می‌تواند احتمال بروز بارداری را افزایش دهد، به‌ویژه اگر فاصله بین مصرف‌ها کوتاه باشد یا تخمک‌گذاری فعال در جریان باشد. بدن ممکن است نسبت به مصرف متوالی واکنش متفاوتی نشان دهد و دارو دیگر نتواند به‌خوبی روند تخمک‌گذاری را مهار کند.

ضرورت انتخاب روش پایدار پیشگیری از بارداری

اگر فرد به دفعات نیاز به استفاده از قرص اورژانسی پیدا می‌کند، این نشانه‌ای واضح است که باید به روش‌های پایدارتر و قابل اطمینان‌تر پیشگیری مانند قرص‌های روزانه، آی‌یودی، آمپول، حلقه واژینال یا استفاده منظم از کاندوم فکر کند. این روش‌ها نه‌تنها اثربخشی بالاتری دارند، بلکه نظم هورمونی بدن را حفظ کرده و از بروز نگرانی‌های ناخواسته جلوگیری می‌کنند. همچنین استفاده از کاندوم می‌تواند به پیشگیری از بیماری‌های مقاربتی نیز کمک کند، در حالی که قرص‌های اورژانسی چنین محافظتی ایجاد نمی‌کنند.

نکات مهم برای مصرف ایمن قرص‌های اورژانسی

عدم تأثیر بر بارداری موجود

یکی از باورهای نادرست درباره قرص‌های اورژانسی این است که ممکن است روی بارداری فعلی تأثیر بگذارند یا باعث سقط جنین شوند. در حالی‌که قرص‌های اورژانسی مانند لوونورژسترول و اولیپریستال، اگر لقاح و لانه‌گزینی قبلاً انجام شده باشد، دیگر اثری در توقف بارداری ندارند. این داروها بارداری موجود را مختل نمی‌کنند و جزو داروهای سقط محسوب نمی‌شوند.

ناسازگاری با الکل و بعضی داروها

در زمان مصرف قرص‌های اورژانسی باید از نوشیدن الکل خودداری شود، زیرا ممکن است بر جذب دارو و عملکرد سیستم عصبی و گوارشی تأثیر بگذارد. همچنین برخی داروها مانند ضدتشنج‌ها (فنیتوئین، کاربامازپین)، داروهای ضدسل (ریفامپیسین)، داروهای ضدویروس (افاویرنز) و حتی گیاه خارمریم (milk thistle یا St. John’s Wort) ممکن است اثربخشی قرص‌های اورژانسی را کاهش دهند. در صورت مصرف داروهای مزمن یا مکمل‌های گیاهی، بهتر است پیش از مصرف قرص اورژانسی با داروساز مشورت شود.

علائم جانبی احتمالی پس از مصرف

قرص‌های اورژانسی معمولاً تحمل‌پذیرند، اما در برخی افراد ممکن است علائم گوارشی مانند تهوع، استفراغ، درد شکم، احساس خستگی یا سرگیجه بروز کند. در صورتی‌که تا دو ساعت پس از مصرف قرص استفراغ رخ دهد، باید یک دوز دیگر از همان دارو تکرار شود. همچنین ممکن است برخی زنان دچار تغییر در زمان یا شدت قاعدگی بعدی شوند که معمولاً جای نگرانی ندارد.

زمان شروع قاعدگی بعد از مصرف قرص اورژانسی

قاعدگی بعد از مصرف قرص‌های اورژانسی ممکن است چند روز زودتر یا دیرتر از موعد معمول شروع شود. اگر قاعدگی بیش از یک هفته به تأخیر افتاد، یا خونریزی غیرطبیعی رخ داد، لازم است برای اطمینان از عدم بارداری، تست انجام شود. این تاخیر اغلب موقتی است و در چرخه‌های بعدی، نظم قاعدگی به حالت عادی بازمی‌گردد.

زمان مناسب برای انجام تست بارداری

اگر بعد از مصرف قرص اورژانسی، قاعدگی در موعد طبیعی آغاز نشد، بهتر است حدود ۳ هفته پس از رابطه‌ی محافظت‌نشده، تست بارداری انجام شود تا از بارداری ناخواسته اطمینان حاصل شود. بهتر است برای دقت بیشتر از تست‌های آزمایشگاهی استفاده شود، به‌ویژه اگر تست خانگی منفی باشد ولی قاعدگی هنوز شروع نشده باشد.

قرص اورژانسی بدون نسخه: در چه کشورهایی در دسترس است؟

ایالات متحده آمریکا: Plan B بدون نسخه، ella نسخه‌ای

در آمریکا، قرص اورژانسی Plan B One-Step که حاوی لوونورژسترول ۱.۵ میلی‌گرم است، به‌عنوان داروی OTC (بدون نیاز به نسخه پزشک) در تمام داروخانه‌ها در دسترس قرار دارد. از سال ۲۰۱۳ به بعد، محدودیت سنی نیز برای خرید این دارو برداشته شده و افراد در هر سنی می‌توانند بدون نسخه، آن را تهیه کنند. این موضوع باعث شده Plan B به پرکاربردترین قرص اورژانسی در ایالات متحده تبدیل شود.
اما در مقابل، قرص ella با ماده مؤثره اولیپریستال استات ۳۰ میلی‌گرم همچنان نیاز به نسخه پزشک دارد. علت این موضوع، نگرانی از تداخل دارویی و نیاز به ارزیابی دقیق‌تر پزشکی برای انتخاب درست‌تر دارو است. با این حال، در برخی ایالت‌ها خدمات مشاوره آنلاین برای دریافت نسخه سریع وجود دارد.

کانادا: دسترسی آزاد به قرص‌های لوونورژسترول

در کانادا نیز مانند آمریکا، قرص‌های لوونورژسترول مانند Plan B یا Next Choice به‌صورت بدون نسخه و آزاد در داروخانه‌ها عرضه می‌شوند. مصرف‌کننده می‌تواند با مراجعه مستقیم به داروخانه، این دارو را تهیه کند و در بسیاری از موارد مشاوره‌ای مختصر از داروساز دریافت می‌کند. با این حال، قرص‌های حاوی اولیپریستال مانند ella هنوز در این کشور نیازمند نسخه پزشک هستند و به راحتی Plan B در دسترس عموم نیستند.

اروپا: دسترسی آسان‌تر به ellaOne و NorLevo

اتحادیه اروپا در سال‌های اخیر گام بلندی در تسهیل دسترسی به قرص‌های اورژانسی برداشته است. در اغلب کشورهای اروپایی، دو نوع قرص اورژانسی به‌صورت OTC قابل تهیه هستند:

• NorLevo و دیگر محصولات مشابه با لوونورژسترول: در اغلب داروخانه‌ها بدون نسخه عرضه می‌شوند.
• ellaOne (اولیپریستال استات): از سال ۲۰۱۵ در بسیاری از کشورهای اروپایی بدون نیاز به نسخه در دسترس قرار گرفته است. این موضوع اروپا را از نظر دسترسی عمومی به داروهای پیشگیری اضطراری، در ردیف کشورهای پیشرو قرار داده است.

البته برخی کشورها هنوز محدودیت‌هایی برای مصرف‌کنندگان زیر ۱۸ سال اعمال می‌کنند یا مشاوره داروساز را الزامی می‌دانند، اما در کل فضای قانونی اروپا به نفع سهولت دسترسی و حفظ سلامت باروری تنظیم شده است.

ایران: فقط با نسخه پزشک، و محدودیت دسترسی

در ایران، قرص‌های اورژانسی حاوی لوونورژسترول با نام‌های تجاری مانند اووسیز، لونژیل و تنسی موجود هستند، اما صرفاً با نسخه پزشک یا در شرایط خاص با مشاوره داروساز قابل تهیه‌اند. فروش آزاد این داروها در داروخانه‌ها ممنوع است و داروسازان ملزم به رعایت دستورالعمل‌های وزارت بهداشت در این زمینه هستند.
همچنین، قرص‌های حاوی اولیپریستال (ella یا ellaOne) تاکنون در بازار رسمی دارویی ایران وارد نشده‌اند و گزینه‌ای برای مصرف‌کنندگان ایرانی محسوب نمی‌شوند.

پرسش‌های پرتکرار درباره قرص اورژانسی

۱. اگر بعد از مصرف قرص اورژانسی بالا آوردم، باید دوباره قرص بخورم؟
بله، اگر تا دو ساعت پس از مصرف قرص دچار استفراغ شدید، ممکن است دارو از بدن دفع شده باشد و دیگر اثربخشی لازم را نداشته باشد. در این صورت باید یک قرص دیگر با همان دوز، در سریع‌ترین زمان ممکن دوباره مصرف شود. اگر بیش از دو ساعت گذشته باشد، نیازی به تکرار نیست.

۲. چند بار در سال می‌توانم از قرص اورژانسی استفاده کنم؟
هیچ عدد قطعی برای «حداکثر دفعات مجاز» تعیین نشده، اما استفاده مکرر توصیه نمی‌شود. قرص‌های اورژانسی برای استفاده گهگاهی طراحی شده‌اند. اگر بیش از دو تا سه بار در سال نیاز به مصرف پیدا می‌کنید، بهتر است روش دائمی و مطمئن‌تری برای پیشگیری از بارداری انتخاب کنید.

۳. آیا قرص اورژانسی باعث نازایی می‌شود؟
خیر. قرص اورژانسی هیچ‌گونه اثری بر قدرت باروری بلندمدت ندارد. این دارو تنها با ایجاد تغییرات موقت در هورمون‌ها عمل می‌کند و پس از اتمام اثر، تخمدان‌ها و رحم به عملکرد طبیعی خود بازمی‌گردند. هیچ مطالعه‌ای تأثیر منفی دائمی این قرص‌ها بر باروری را نشان نداده است.

۴. آیا مصرف قرص اورژانسی با قاعدگی بعدی تداخل دارد؟
بله، امکان دارد. برخی زنان پس از مصرف قرص دچار تأخیر چند روزه، یا گاهی جلو افتادن قاعدگی، یا خونریزی‌های نامنظم شوند. معمولاً این تغییرات موقتی‌اند و چرخه در دوره‌های بعدی به حالت عادی برمی‌گردد.

۵. آیا قرص اورژانسی از بیماری‌های مقاربتی (STD) هم جلوگیری می‌کند؟
خیر. قرص اورژانسی فقط از بارداری ناخواسته پیشگیری می‌کند و هیچ تأثیری در جلوگیری از انتقال بیماری‌هایی مانند HIV، زگیل تناسلی یا کلامیدیا ندارد. برای پیشگیری از بیماری‌های مقاربتی، استفاده از کاندوم توصیه می‌شود.

۶. اگر قرص اورژانسی را در یک سیکل قاعدگی چند بار استفاده کنم چه می‌شود؟
مصرف چندباره در یک دوره ممکن است باعث اختلال جدی در چرخه قاعدگی، لکه‌بینی مکرر و حتی کاهش اثربخشی شود. بهتر است در این شرایط، حتماً با پزشک یا داروساز مشورت کنید و روش پیشگیری پایدارتر را در نظر بگیرید.

۷. آیا قرص اورژانسی باعث سقط جنین می‌شود؟
خیر. قرص اورژانسی اثر سقط‌آور ندارد و اگر لقاح و لانه‌گزینی رخ داده باشد، این دارو نمی‌تواند بارداری را متوقف کند. بنابراین، به‌هیچ‌وجه با داروی سقط جنین اشتباه گرفته نشود.

۸. اگر بعد از مصرف قرص اورژانسی باز هم رابطه بدون محافظت داشته باشم چی؟
اگر رابطه جدیدی بعد از مصرف قرص داشته باشید، اثربخشی قرص قبلی شما را پوشش نمی‌دهد. برای رابطه بعدی، استفاده از روش محافظتی مانند کاندوم الزامی است. در غیر این‌صورت، احتمال بارداری وجود دارد.

۹. چه زمانی باید تست بارداری بدهم؟
اگر قاعدگی بعد از ۳ هفته از مصرف قرص اورژانسی هنوز شروع نشده یا غیرطبیعی باشد، حتماً تست بارداری انجام دهید. تست می‌تواند خانگی باشد، اما در صورت شک، آزمایش خون دقت بالاتری دارد.

۱۰. آیا مصرف قرص اورژانسی دردناک یا خطرناک است؟
در اغلب موارد، قرص اورژانسی ایمن و بدون عوارض جدی است. ممکن است کمی درد شکم، تهوع یا خستگی داشته باشید که طی یکی دو روز برطرف می‌شود. اما اگر علائم شدید، طولانی یا غیرمعمول داشتید، بهتر است با پزشک مشورت کنید.